Destana Kela Dimdimê
Destana Kela dimdimê di sala 1609-1610an de di nav sînorên
Rojhilatê Kurdistanê de li çîyayê dimdimê de derbas bûye û destaneke
berxwedanê ye. Versîyonê destana kela dimdimê hene. Min versiyonu
Casimê Celîl û Erebê Şemo xwend.
Emerê Celalî (Xanê çengzêrîn) hortekî pir jêhatî bûyeû di nav civaka Kurda
de mirovekî bi navû deng bûye. Padişahê Tirka ji Stenbolê fermana wî derdixeû
dixwazin burada teslîmbibe. Lê belê Emerê celalî teslîm nabe û malbata xwe hildide
ûê koç Rojhilat Kurdistanê û nêzikê Gola Urmîyê dike. Li nêzîkê gola Urmîyê girek
hebûye, ewû malbata xwe li wira konê xwe vedikin. Lê belê haya Şahê İranê Şah
Abbas ji wan tune bûye.
Rojekî Şah Abbas û xizmetkarên xwe nêzikê çadira Emerê Celalî re
derbas dibin û Şah wana meraq dike û dibêje ew kêne gelo? Şah Abbas tenê diçe
Konê wan û li cem wan rûdinê û xwe nade naskirin. Emerê Celalî ji şah re hizmetê
dike. Şah Abbas qelûna xwe derdixe ku vêxeû ji Emerê Celalî agir dixwaze. Emere
Celalî koze agir dide ser deste xwe û tîne cem Şah Abbas. Şah Abbas pir şaşû mat
Dimine. Donê destê Emerê Celalî jorda diniqute û dirije. Şah Abbas qelûna xwe
vêdixe û agir ji ser destê Emer dixe û kîsikek zêr dixe destê wî. Emerê Calalî xwe
dide nasîn û dibêje em ji destê romê hatine vira û vega Şah perçeyek erd bida
ben, ben yê ji xwe re hanî û xan avabikirana. Şah jî dibêje terefê min de min da te.
Rojekî Şah Abbas dişine pey Emerê Celalî û Emer diçe dîwana şahû Şah jê
re dibêje te ez naskirim ue ew jî dibêje erê. Emer, ji şah Erdekî dixwaze û dibêje
Şah; tê qasê postê ga erde bidî min û ez ê ji xwe re avaya çêbikim û Şah jî jê re
dibeje; ez qasê postê ga erde didime te. Emer ji Şah sêsit xortê Kurd jî ji şah
dixwazeû Şah wana jî dide wî.
Pêştê wextan şerek diqewime û milekî Emerê Celalî tê jêkirin. Şah Abbas
jê re milekî zêr dide çêkirin. Navê Xanê Çengzêrîn ji wir tê.
Emerê Celalî nêzîkê Gola Urmîyê û li ser girekî keleke mezin çêdike.
Çêkirina kelê xilasdibe û herkes dibêjin emê navê kelê daynine çi? Bavê Emer,
Kevirekî mezin Hilde û ji ser kelê de berdide jêrê. Gava kevir jor de diçe jêrê,
dixe dime dim û bavê Emer dibêje emê navê kela xwe daynine dimdim û navê
kelê datînine dimdimê.
Rojekî Xanê mereğe (xanê ecem) diçe û ji Şah Abbas re dibêje; Emer Celalî
Kela didimê li dijî te çêkirîye. Şah Abbas bi rojan êrişê dibe ser kele û dixwaze kelê
weran bisiklet. Bi rojan êriş dewamdike û nikarin kelê wêran bikini. Ji bere de gotine
kurmê darê ji darê nebe dar pûç nabe. Ev kurmê xayîn Mehmûdkê Alakanîye û ji
Şah re namekî dişine û dibêje hû heya avên ku tene kelê hûn wan avan nebirin
hûn nikarin kelê saklandı. Mahmûdkê Alakanî cîyê ku bendê avê diçe kele wan cîyan
evet öyle. Şah Abbas cîhê benda dibîneû ser benda vedikeû çend mîyan şerjê dike
û xwena wan beri nav avê dike. Bi vî avayî mirovên kela dimdimê bê av dmîninû
dimrin.
Lehengên Ku Navên Wan Di Nav Destanê De Derbasdibin
Emerê Celalî (Xanê Çengzêrîn)
Şah Abbas (Şahê Ecema)
Mahmutkê elekanî
Xanê meregê (Xanê ecem)
Gülbihar (Jina Emerê Celalî)
Motîfên Di Nav Destanê De Derbasdibin
Emerê Celalî( Xanê Çengzêrîn): Di nav destana Kela Dimdimê de wek lehengekî
bê hempa û jehatî dertê pêşya mirovan.
Mahmutkê Elekanî: Kurmê darê ye. Motîfa xaînî û bêbextîyê ye. Ava ku diçe kelê
nîşanê dijmin dike û dibe sebebê ketina kelê.
Kela Dimdimê: motîfa xwertbûn û berxwedanêye ku bi salan hêjî tê behskirinû
ji me re satın kereste. Bi salan dengbêjan li ser klam gotin û li ser ve berxwedanê
berhem hatin nivîsandin.
Ji bo Destana Kela Dimdimê Gotinên Celîlê Celîl
Şertên ku epos, destan û buyerên Dimdimê heya niha jî wiha zindî mane çi
hayır? Di vê berhemê de ders hene, dersen dîrokê, ku her cara pey neqilkirina veê
serhatiyê guhdar hişyar kirine da dersên xwe jê bigirin. Di wateya herî destanı
girîng, berî pêş ew mêrxasîya gel e: hîsa azadîxwaziyê di demên rengîn hatine
bervedan, bêsînor, bêqîyase evîndariya lawên kurdan ber bi welatê kal û bavan;
hovîyî û mixenetiya dijmin, rik û kela Kurdan xurt kirine û bune bingeha
serhildanan; xayintî û bêtifaqî, wek kîretî û rûreşiya mezin hatine nirxandin.
Wateya humanistiyê, ji bo jiyana aram di bingeha ve destanê de wek daxwaza
Kurdan hatiye danîn, ew wate bêyî rawestan, ji destpêkê heta dawiya destanê di
Guhê xwendevan de deng dide. Kürt şerhez nînin, keda xelkê talan nakin, onu
dixwazin li ser erda xwe azadû serbest bijîn, bi evînên xwe şa bin û bi nandariya
xwe ruspî û serbilind bimînin. 1
Destan Çiye?
Destan küryek ji vegotinên gelerî ye ku hem motîfên mitolojik û hem jî
yên efsanewî vedihewîne. Wek küreyên din rûdana destanan jî tekîldarî
pêdiviyên civakî û çandî ye û belkî ji wan curyên din bêhtir hest û ramanên gelekî
an jî civakekê vedihewînin lewra ji aliyekî ve dîroka neteweyê, komê an jî civakê
vedibêjin.2
Ji bo peyva destanê di îngîlîzî de peyvên wek destan, destan, destan, epik şiir
on bikaranîn. Ji peyva fransî derbasî épique derbasê ingilîzî bûne. Ev peyv jî wek
gelek têgeh û binavkirinên din ên rojavayî bingeha xwe ji zimanên latinî û yunanca
distînin. Latinî de ev peyv epicus û di yunanca de jî epikos e. Koka wê jî ji eposê tê
û wateya wê jî peyv; çîrok, hikâye; kehanet; ş'ira lehengî ye. Di Kurdî de, di
Ferhengî Kurdistan ya Giwî Mukriyanî de wateyên peyva destanê wek çîrok,
çeççerok, çirçirok, rêzik, beserhat, qewatî, serbirde, kevneşob, xebroşk, hatine
destnîşankirin. 3
Fonksiyon û Taybetnendiyên Destanan
Destan xwedî gelek rolên civakî ne. Li gorî Walter j. Fonksiyonel
destanan gelen; pîrozkirina serfiraziyekê, perwerdekirina ciwanan, xurtkirina
hesta yekîtiya civakê an jî agahîdan û parastina derbareyê temamê dîrokê,
jiyannasî, civaknasî, ajelnasî, zanyariyên derbareyê nêçîr, derya an dinyayê
iki işlevli bir işlev var. 4
Taybetmendiyên destana em li jêr nîşanbikin;
1)-Herçiqasî mînakên pexşanî jî hebin ji aliye teşeyê ve menzûm in û ji
gotinên an jî rêzên bipîvan pêk tên. Din av xle de ahengeke müzîkî vedihewînin.
Ligel strandinê ji devam derdikevin û dîsa ligel strandinê di bîra gelan de xwe
diparezin.
2)Xwedî nasnamayake “netewî” ne. Bi rêya destanan ‘netewê’yên
modern dîroka xwe dinivîsin an jî ji bo hebûna xwe destanên xwe dikin bingeh. Ji
vî alî ve ji bo jinûvehilberîna nasnameya “netewî” destan roleke civakî dilîzin.
Hestû ramanên “netewî” bi rêya destanan zındî dimînin. Bi gotineke din destan
“dîroka zindî” ya neteweyan e.
3)Li gel ku mijarên wek evînê jî di nav wan de cih bigirin, mijarên sereke
yên destanan qehremanî ve jî xemaset e. Pevçûna bi “dijmin”an re, tekbirinû
jinûvejiyan destanan ji curyên din cihê dike