NUŞTOXÊ MA YO TEWR VERÎN: EHMEDÊ XASÎ

Roşan Lezgîn

Mehlaya Xasan de cînîya Sofî Hesenî Medîna rê yew pitiko weşik bi. Serre 1867 bî. Sofî Hesenî nameyê lajê xwu Ehmed na ro.

Miyanê ma kurdan de cemêrdanê pak û dîndaran ra vanê “sofî”. Seba ke babîyê Ehmedî Hesen zî merdimêko pak û dîndar bi, coka ey ra vatêne “Sofî Hesen.” Esas, sulaleya înan pak bî, coka mehlaya înan ra zî vatêne “Mehlaya Xasan”. 

Mehlaya Xasan yew mehlaya Hezanî ya. Hezan, mintîqeyê Pêşêkevirî de yew nehîyeya Licê ya. Licê zî qezaya Diyarbekirî ya. 

O wext, sey nikayî mektebî çinê bî. Tutan keye de yan zî medresayê camîyan de, verê melayan de dest bi wendiş kerdêne.

Seba ke babîyê Ehmedî Quran wendbi, coka Ehmedî keye de, verê babîyê xwu Sofî Hesenî de dest bi wendiş kerd.

Ehmedî dima medreseya Hezanî de, verê Mela Mistefa Xetîbî de wendişê xwu dewam kerd.

Verê cû, tutanê ke medresa de wendêne ra vatêne "feqî". O wext, her medresa de tewr tay des feqî estbî. Feqîyan tenefus de xwu rê kayî kay kerdêne. Enê kayan ra yew zî dame bi. Dame, yew kayê zêhnî yo.

Dame miyanê di kaykerdoxanê reqîban de kay beno. Yê her reqîbî şiyes hebî, bi hîris û di hebî kerrayan kay beno. Gama ke di kesî kay kenê, gelek kesî zî eşkenê xwu rê kayê înan seyr bikerê.

Rojêk, ancî Ehmed û hevalê xwu baxçe de dame kay kenê. Gama ke ê dame kay kenê, mela ezan dano. Ê zî kayê xwu ca verdanê şinê camî, nimajê xwu kenê.

Dima ageyrenê yenê ke kayê xwu dewam bikerê. Ewnîyenê, kerrayê înan heme vila biyê. Mevaje ke yew biza zungire ameya zere, kerrayê înan vila kerdê. 

Bize yew heywana şitî ya. Miletê ma verê cû zaf bizî weye kerdêne. Şarê ma hem şitê bizan ra, hem mûyanê înan ra, hem goşt û posteyê înan ra, hem zî pişkilê înan ra îstîfade kerdêne. 

Şitê bizan ra mast, rûn, penîr û tantur (toraq) viraştêne. Şit, mast û rûnê bizan dayne tutan ke qewet bigêrê, biaqil bê, jêhatî bê.

Mûyê bizan ra palasî, konî û reseneyî viraştêne. Palasî erd de ravistêne, ser o niştêne ro. Wexto ke şiyêne zozanan konî akerdêne, bin de rakewtêne. Resene zî pê barî girêdayne.

Goştê bizan kerdêne qewirme, zimistanî werdêne. Posteyê înan zî kerdêne meşke. Gama ke goştê înan pewtêne, linganê bizan ra kapî vetêne, dayne tutan. Tutan xwu rê pê kay kerdêne.

Pişkilê înan zî berdêne rijnayne miyanê bexçe û hêgayan. Pişkî sey gubreyî qewet dayne herrî. 

Ehmed rêça bize vîneno, fam keno ke bize kerrayê înan vila kerdê. 

Bize çiyo solin ra hes kena. Ehmedî û hevalanê xwu gama ke dame kay kerdo, destê înan areq dayo. Areqê însanî solin o, coka kerrayî zî biyê solin.

Biza ma ya zungire ameya kerrayê înan bi ziwanê xwu liştê, heme nat û wet kerdê vila û şiya. Ehmed rêça linganê bize teqîb keno, heme kerrayanê dameyî arêdano, ano. O û hevalê xwu ancî dest pê kenê dameyê xwu kay kenê.

Ehmed kitaban ra, wendiş ra zaf hes keno. Hem hevalanê xwu dir kay keno hem zî dersa xwu şixulîyeno.

Tutê ke wendiş ra hes bikerê, dersa xwu baş bişixulîyê, zaf benê biaqil û zekî. Badê, eseranê rindan anê meydan, nameyê înan tim dinya de maneno. Her kes înan ra hes keno.

Seba ke şarî sulaleya Ehmedî ra vato “Keyê Xasan” coka nameyê Ehmedî miyanê şarî de sey “Ehmedê Xasî” vila biyo.

Badê pey, Ehmed şino medreseya Pêçarî de waneno. Pêçar zî mintîqeyê Kirdaneyî de yew nehîyaya Licê ya.  

Ehmedî, dima Diyarbekir de Medresaya Mesûdîye de wendişê xwu temam kerd. Medresaya Mesûdîye kişta Camî Kebîr de medresaya tewr verîne ya Diyarbekirî ya. Zemanê xwu de sey unîversîte biya.

Ehmedî îcazetnameyê xwu girewt û bi muderis. Îcazetname ra nika vanê “dîploma”. Diyarbekir de, Medresaya Mesûdîye de dest bi muderisîye kerd. Muderisan ra nika vanê “malim” yan zî “dersdar”, yanî keso ke derse dano. 

Serrêk badê cû, dewa xwu Hezan de, medresaya ke tede wendbi de bi muderis. Çend serrî badê cû zî, bi muftîyê Licê. 

Hetanî serra 1924 muftî bi. Dima, ey bi xwu muftîtî ra îstîfa kerde û şi dewa xwu Hezan.

Ehmedê Xasî gama ke Diyarbekir de wendêne, Mewlidê Kirdî nuşt. Eno kitabo tewr verîn o ke bi Kirdî nusîyayo.

Ehmedê Xasî ewnîyeno ke ziwananê bînan de kitabî estê, her kes ziwanê xwu de nusneno la Kirdî de kitab çinê yo. Çimkî hetanî o wext kesî bi Kirdî nênuşto.

Ehmedê Xasî kitabê xwu nusneno, temam keno. Diyarbekir de, Çapxaneyê Lîtografya de çar sey nusxayî çap benê. Eno beno kitabê ma yo tewr verîn.  

Mewlidê Kirdî ra teber yew kitabo bîn û çend meqaleyî û şiîrê Ehmedê Xasî zî estê. 

Kirdî yew şaxê ziwanê Kurdî yo. Tayê cayan de Kirdî ra vanê “Dimilî”, tayê cayan de vanê “Kirmanckî” û tayê cayan de zî vanê “Zazakî”.

Badê ke Ehmedê Xasî kitab nusneno û beno muderis, miyanê şarî de ey ra vanê “Xoceyo Xasî” û “Seydayê Xasî” zî. 

Kelîmeya “xoce”yî manaya malim û dersdarî de ya. Kelîmeya “seyda” zî manaya kesê alimî de ya.

Madem Ehmedê Xasî kitabê ma yo verîn nuşto, ma zî hem ey rê sipas bikerê, hem zî bi hurmet ey yad bikerê. La esas gereka ma kitabê ey biwanê û ziwanê xwu qisey bikerê.